Nowe przepisy w sprawie bhp przy obsłudze żurawi – charakterystyka, ograniczenie czasu wykonywania czynności przez operatora oraz konsekwencje z tytułu ich nieprzestrzegania

 

Praca operatora żurawia jest pracą wykonywaną w szczególnie trudnych warunkach. Jak wskazano w krajowym standardzie kompetencji dla tego zawodu operator żurawia narażony jest na znaczne obciążenia fizyczne i psychiczne, związane w szczególności z wymuszoną (pochyloną) pozycją ciała, wykonywaniem czynności powtarzalnych, występującym w trakcie wykonywania pracy dyskomfortem fizjologicznym, a także możliwością poniesienia odpowiedzialności karnej i materialnej. Praca operatora żurawia uznawana jest także za pracę wymagającą szczególnej sprawności psychofizycznej.

Taki stan rzeczy implikuje obowiązek zapewnienia warunków pracy, które nie powodowałyby wyższej szkodliwości niż to wynika z samej specyfiki tej pracy. Jednak stan prawny obowiązujący do dnia 15.02.2019 r. nie zawierał przepisów szczególnych normujących zasady bhp przy obsłudze żurawi. Od uchylenia w 2013 r. obowiązującego od 1954 r. rozporządzenia odnoszącego się do tej problematyki, nie było w polskim porządku prawnym aktu regulującego zasady bhp przy obsłudze tych maszyn. Brak uregulowania zagadnień kluczowych dla bezpiecznej eksploatacji żurawia skutkował przy tym stale pogarszającymi się warunkami pracy, występowaniem niebezpiecznych zdarzeń i wypadków, a także brakiem jednolitych praktyk oraz znacznym ograniczeniem możliwości kontroli warunków pracy przez odpowiednie instytucje. Ogólne przepisy bhp nie uwzględniały przy tym specyfiki pracy operatora żurawia. Potrzebę zmiany tej sytuacji od kilku lat podnosiły organizacje pracownicze, pracodawcy w sektorze budowlanym, organizacje pracowników służby bhp oraz Państwowa Inspekcja Pracy. Próbą rozwiązania tych problemów jest, między innymi, uchwalenie rozporządzenia Ministra Przedsiębiorczości i Technologii z dnia 22 października 2018 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy obsłudze żurawi wieżowych i szybkomontujących (Dz.U. 2018 poz. 2147), zwanego dalej Rozporządzeniem.

Głównym celem wprowadzenia tego aktu prawnego było zapewnienie pracownikom obsługującym żurawie bezpiecznych warunków pracy, z uwzględnieniem specyfiki wykonywanego przez nich zawodu oraz zapewnienie podstawy prawnej do kontroli warunków pracy tych osób. Cel ten możliwy był przy tym do spełnienia jedynie przy wprowadzeniu nowej regulacji prawnej, ujednolicającej zasady bezpieczeństwa i higieny przy wykonywaniu tej pracy. Obowiązujący wcześniej stan prawny nie pozwalał bowiem na osiągnięcie tego celu innymi, pozaprawnymi metodami.

Regulacje dotyczące przepisów bhp, mimo, że są elementem szeroko rozumianego prawa pracy, mają szczególny charakter, ponieważ swoim zakresem obejmują nie tylko pracowników i pracodawców (występujących w stosunku pracy), ale także inne osoby. Obowiązek zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy oczywiście w pierwszej kolejności spoczywa na pracodawcy. Zgodnie bowiem z art. 94 pkt 4 k.p. to pracodawca jest obowiązany zapewniać bezpieczne i higieniczne warunki pracy oraz prowadzić systematyczne szkolenie pracowników w zakresie bhp. Poza tym ma on obowiązek organizować pracę w sposób zapewniający zmniejszenie uciążliwości pracy, zwłaszcza pracy monotonnej i pracy w ustalonym z góry tempie (art. 94 pkt 2a k.p.). Do obowiązków pracodawcy odnosi się również art. 207§2 ust. 1 k.p., zgodnie z którym pracodawca jest obowiązany chronić zdrowie i życie pracowników przez zapewnienie im bezpiecznych i higienicznych warunków pracy przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki. Pracodawca jest obowiązany zapewnić bezpieczne i higieniczne warunki pracy, o których mowa w art. 207§2 k.p., nie tylko pracownikom, ale również osobom fizycznym wykonującym w zakładzie pracy lub w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę pracę na innej podstawie niż stosunek pracy, w tym osobom samozatrudnionym. Minimalne wymagania dla powyższych obowiązków wyznaczają natomiast obowiązujące przepisy bhp – zarówno te ogólne (zawarte w ustawie), jak i przepisy szczególne – umieszczane w poszczególnych rozporządzeniach.

Pracodawca nie jest jednak jedynym podmiotem, który odpowiada za zapewnienie odpowiednich warunków bhp. Zgodnie z art. 212 pkt 1 i 3 k.p. taki obowiązek ciąży również na osobie kierującej pracownikami. Sam fakt pełnienia wobec pracowników funkcji kierowniczych czyni te osoby, jako osoby kierujące pracownikami, podmiotami obowiązków wymienionych w art. 212 k.p. Stąd też pracownik, któremu powierzono kierowanie pracą innych osób, z samej istoty sprawowanej funkcji jest zobowiązany do stałego czuwania nad tym, aby praca podległych mu pracowników przebiegała zgodnie z przepisami i zasadami bhp.

Niezwykle istotną regulacją, odnoszącą się do omawianej problematyki, jest także art. 304 §3 k.p., który normuje kwestię zapewnienia odpowiednich warunków pracy osobom zatrudnionym na innej podstawie niż stosunek pracy. Zgodnie z tym przepisem obowiązki pracodawcy, określone w art. 207§2 k.p. (tj. odnoszące się do zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy), stosuje się odpowiednio do przedsiębiorców niebędących pracodawcami, organizujących pracę wykonywaną przez osoby fizyczne na innej podstawie niż stosunek pracy albo prowadzących na własny rachunek działalność gospodarczą. Wobec powyższego, wszystkie obowiązujące przepisy bhp, zarówno te ogólne, jak i te szczegółowo zawarte w poszczególnych rozporządzeniach, dotyczą nie tylko osób zatrudnionych na podstawie umowy o pracę, ale również tych wykonujących pracę na podstawie umowy zlecenia, umowy o dzieło, a także bez umowy czy samozatrudnionych. Obowiązki przewidziane w tych przepisach dla pracodawcy, obejmują z mocy prawa również przedsiębiorców niebędących pracodawcami, a organizujących pracę wykonywaną przez osoby fizyczne. Przykładowo: Firma X zatrudnia 10 zleceniobiorców, ale ani jednego pracownika (czyli nie ma zawartej ani jednej umowy o pracę). Firma X nie jest zatem pracodawcą w rozumieniu przepisów kodeksu pracy. Nie zwalnia to jej jednak z konieczności stosowania wobec zleceniobiorców przepisów bhp. Innymi słowy, każdy przedsiębiorca korzystający z usług/pracy osoby fizycznej musi zapewnić jej bezpieczne i higieniczne warunki pracy. Z całą stanowczością należy zatem stwierdzić, że w związku z tym, iż omawiane rozporządzenie jest aktem prawnym regulującym zasady bhp, to całym swoim zakresem obejmuje wszystkich operatorów żurawi, bez względu na podstawę prawną wykonywania przez nich pracy.

Wobec powyższego, także regulacja zawarta w §19 Rozporządzenia (odnosząca się do ograniczenia czasu wykonywania czynności operatora) dotyczy wszystkich operatorów, a za jej przestrzeganie odpowiada zarówno pracodawca, jak i osoba kierująca pracą operatora oraz inne podmioty wyżej wskazane. Warto jednak podkreślić, że §19 Rozporządzenia nie reguluje czasu pracy, a jedynie czas wykonywania czynności. Oba te pojęcia należy rozróżniać. Czas pracy jest bowiem regulowany jedynie w ustawie, jego skracanie i wydłużanie w rozporządzeniu byłoby zatem niedopuszczalne. W obecnym stanie prawnym czas pracy regulowany jest w kodeksie pracy i dotyczy jedynie osób wykonujących pracę na podstawie stosunku pracy. Rozporządzenie w sprawie bhp przy obsłudze żurawi nie odnosi się jednak do „czasu pracy”, użyto w nim bowiem terminu „czas wykonywania czynności”. Takie rozwiązanie było podyktowane charakterem i celem przyjętej regulacji (jest to norma podustawowa o charakterze ochronnym). „Czas wykonywania czynności” odnosi się zatem jedynie do wykonywania czynności związanych z obsługą żurawia – nie wlicza się więc do niego okresu pozostawania do dyspozycji pracodawcy, w którym operator nie wykonuje czynności związanych z obsługą żurawia (np. gdy operator znajduje się poza konstrukcją żurawia, ale nie dokonuje jego przeglądu i nie operuje nim za pomocą urządzenia sterującego). Regulacje kodeksu pracy, które dotyczą wymiaru czasu pracy, jego wydłużenia czy skrócenia, również nie odnoszą się do „czasu wykonywania czynności” określonego w Rozporządzeniu. W §19 Rozporządzenia wskazano, że czynności operatora żurawia wykonywane od czasu wejścia na żuraw do czasu zejścia z żurawia nie mogą być wykonywane dłużej niż przez 8 godzin na dobę. Oznacza to, że już samo wejście na żuraw i zejście z niego zostało uznane przez prawodawcę za wykonywanie czynności operatora. Wszystkie inne czynności podejmowane przez operatora po jego wejściu na żuraw również będą się do tego czasu wliczały. Wykładnia funkcjonalna omawianej regulacji pozwala przy tym na uznanie, że norma przyjęta w §19 Rozporządzenia nie wyklucza możliwości zaliczenia do „czasu wykonywania czynności operatora” czynności wykonywanych poza konstrukcją żurawia np. przy sterowaniu żurawiem przy użyciu pilota. Mimo, że językowa interpretacja tego przepisu mogłaby prowadzić do wniosku przeciwnego, to jednak następcze metody wykładni prawa prowadzą do wniosku, że ochroną objęte zostały wszystkie czynności związane z wykonywaniem pracy operatora żurawia. Odmienna interpretacja sprzeciwiałaby się bowiem celowi wprowadzonej regulacji (którym jest ochrona wszystkich osób wykonujących pracę operatora żurawia), a także ogólnym zasadom prawa pracy przyjętym w normach krajowych i europejskich.

Poza tym podnieść należy, że ograniczenie czasu wykonywania czynności, w związku z tym, że jest to norma o charakterze ochronnym, nie może zostać zniesione przez jakąkolwiek czynność prawną np. umowę, oświadczenie o zrzeczeniu się swoich praw itp. Czas wykonywania czynności nie może być przy tym wydłużony. Każdorazowe jego wydłużenie stanowi zatem naruszeniem przepisów bhp i może rodzić odpowiedzialność zarówno pracownika, jak i pracodawcy.

Wątpliwości może budzić również sposób ewidencjonowania „czasu wykonywania czynności”. Wobec tego, że nie jest on „czasem pracy” (w rozumieniu kodeksu pracy), nie będzie on zatem ewidencjonowany w ewidencji czasu pracy. Dla celów realizacji zapisów Rozporządzenia prawodawca wprowadził osobny dokument – książkę dyżurów. Zgodnie z zapisami Rozporządzenia ma ją zapewnić pracodawca. Natomiast, gdy operator wykonuje swoje czynności na innej podstawie niż stosunek pracy, to zgodnie z regulacją art. 304§3 kodeksu pracy, dokument ten powinien zapewnić przedsiębiorca organizujący pracę operatorowi. Najczęściej będzie to podmiot, który zlecił operatorowi wykonywanie tej pracy. Rozporządzenie nie zawiera wzoru książki dyżurów (jedynie jego projekt zawierał taki wzór, jednak ostatecznie z niego zrezygnowano). W §14 ust. 2 Rozporządzenia wskazano jedynie, że książka dyżurów zawiera następujące informacje:

1) imię i nazwisko operatora żurawia,

2) datę oraz godzinę rozpoczęcia i zakończenia obsługi żurawia przez operatora żurawia,

3) o stanie technicznym żurawia i jego urządzeń,

4) dotyczące czynności, przy których operator powstrzymał się od wykonywania pracy żurawiem,

5) o przemieszczaniu osób przy użyciu żurawia,

6) o przemieszczaniu ładunku przy użyciu więcej niż jednego żurawia.

Książkę dyżurów uzupełnia operator żurawia w czasie zmiany, a informacje w niej zawarte potwierdza własnoręcznym podpisem. Książka dyżurów jest dokumentacją pracowniczą, dlatego należy pamiętać o obowiązku jej wypełniania rzetelnie i zgodnie z prawdą.

Przestrzeganie wszystkich przepisów Rozporządzenia, jak zresztą każdych przepisów dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy, zostało zabezpieczone normami sankcjonującymi, przewidzianymi m.in. w kodeksie pracy oraz w kodeksie karnym. Odpowiedzialność za ich nieprzestrzeganie ponosić może zarówno pracownik, jak i pracodawca. Na pracownika może zostać nałożona kara upomnienia, nagany lub kara pieniężna. Pracownik służby bhp ma przy tym prawo (a właściwie obowiązek) dyscyplinowania pracowników, w przypadku, gdy sposób wykonywania pracy nie jest zgodny z przepisami oraz zasadami bhp. Pracownik służby bhp może samodzielnie wnioskować o formalne nałożenie kary porządkowej na pracownika, jednak nie może jej samodzielnie nałożyć.

Umowy cywilnoprawne mogą również przewidywać bardziej restrykcyjne dla operatorów konsekwencje, włącznie z poniesieniem odpowiedzialności materialnej za szkodę powstałą w wyniku nieprzestrzegania przepisów bhp. W przypadku umów cywilnoprawnych i samozatrudnienia odpowiedzialność ta, o ile umowa nie reguluje tego inaczej, jest co do zasadny nieograniczona. Wobec tego, osoby zatrudnione na podstawie umów cywilnoprawnych i samozatrudnione powinny szczególnie uważać na przestrzeganie zapisów omawianego rozporządzenia. Każdy wypadek, który miałby miejsce w sytuacji, w której nie zostałyby zachowane normy bhp (a więc również normy dotyczące czasu wykonywania czynności) może bowiem skutkować poniesieniem przez te osoby odpowiedzialności materialnej do pełnej wysokości (wartości) powstałej szkody – zarówno na mieniu jak i na osobie. W przypadku osób zatrudnionych na podstawie stosunku pracy taka odpowiedzialność jest co do zasady ograniczona, o ile wywołanie szkody nie było celowym działaniem pracownika.

Do odpowiedzialności z tytułu niezapewnienia bezpiecznych warunków pracy na stanowisku operatora żurawia, w tym za uchybienia w zakresie nadzoru – może zostać pociągnięty zarówno pracodawca, jak i osoba kierująca pracą operatora. Zgodnie bowiem z art. 285§1 k.p. kto, będąc odpowiedzialnym za stan bezpieczeństwa i higieny pracy albo kierując pracownikami lub innymi osobami fizycznymi, nie przestrzega przepisów lub zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, podlega karze grzywny od 1000 zł do 30 000 zł. W myśl §2 tego przepisu tej samej karze podlega m.in. osoba, która wbrew obowiązkowi wyposaża stanowiska pracy w maszyny i inne urządzenia techniczne, które nie spełniają wymagań dotyczących oceny zgodności, a także która wbrew obowiązkowi dostarcza pracownikowi środki ochrony indywidualnej, które nie spełniają wymagań dotyczących oceny zgodności. Kary za wyżej wskazane wykroczenia nakłada Państwowa Inspekcja Pracy.

Nieprzestrzeganie zapisów Rozporządzenia może również zostać uznane za przestępstwo określone w art. 220§1 kodeksu karnego, zgodnie z którym kto, będąc odpowiedzialny za bezpieczeństwo i higienę pracy, nie dopełnia wynikającego stąd obowiązku i przez to naraża pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do 3 lat. Jeżeli sprawca działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Warto pamiętać, że odpowiedzialność karną za naruszenie przepisów bhp można ponieść niezależnie od kontroli czy decyzji Państwowej Inspekcji Pracy. Jest to bowiem przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego, w związku z czym każda osoba może złożyć zawiadomienie o jego popełnieniu. Postępowanie karne w tej sprawie może zostać również wszczęte z urzędu. Najczęściej dzieje się to sytuacji wystąpienia wypadku przy pracy lub innego niebezpiecznego zdarzenia.

W świetle powołanych wyżej okoliczności uznać należy, że przestrzeganie przepisów Rozporządzenia w sprawie bezpieczeństwa pracy przy obsłudze żurawi leży w interesie wszystkich podmiotów występujących w ramach obsługi tych maszyn – zarówno samych operatorów, jak i pracodawców oraz innych osób kierujących i organizujących pracę operatorów.

Sabrina Mana-Walasek
Komisja Operatorów Żurawi Wieżowych
ZZ „Wspólnota Pracy”