Nowelizacja Kodeksu karnego 2023 – wybrane zagadnienia

1. Wprowadzenie

Na początku grudnia zeszłego roku Prezydent Andrzej Duda podpisał Ustawę
z dnia 7 lipca 2022 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw. Zgodnie z początkowo przewidzianym vacatio legis, większość przepisów miała wejść w życie 14 marca 2023 r., jednakże wejście w życie nowelizacji zostało przełożone na dzień 1 października 2023 r.

Reforma przepisów, która weszła w życie z początkiem października dotyczy:

• Kodeksu karnego,

• Kodeksu postępowania karnego,

• Kodeksu postępowania cywilnego.

Zakres nowelizacji przepisów jest znaczący – obejmuje bowiem blisko 400 zmian. Nowe przepisy z jednej strony przewidują surowszy wymiar kar, ale również wprowadzają większą elastyczność sankcji w celu poprawy bezpieczeństwa.

Jak możemy przeczytać w uzasadnieniu projektu:

„Zasadniczym założeniem, które legło u podstaw prac nad projektem zmian Kodeksu karnego, była potrzeba wzmocnienia ochrony prawnokarnej w zakresie czynów godzących w tak fundamentalne dobra prawne jak: życie i zdrowie człowieka, wolność, wolność seksualna i własność. Głównym celem projektu jest wzmocnienie ochrony prawnokarnej przed najcięższymi kategoriami przestępstw przez zaostrzenie odpowiedzialności karnej za:

1) najpoważniejsze przestępstwa przeciwko wolności seksualnej, w szczególności na szkodę małoletnich,

2) przestępstwa drogowe popełniane w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego,

3) przestępstwa popełniane w ramach zorganizowanych grup przestępczych.

Dla realizacji tych celów niezbędne jest odpowiednie ukształtowanie rodzaju i wysokości sankcji karnej grożącej za dany typ przestępstwa, uwzględniając potrzebę surowej represji wobec sprawców czynów o wysokim stopniu karygodności, ale w sposób, który nie przekracza stopnia społecznej szkodliwości czynu oraz winy sprawcy.”

Do kluczowych zmian można zaliczyć te dotyczące: rodzaju i wymiaru kar, nowych typów przestępstw, odpowiedzialności karnej nieletnich, kradzieży, prowadzenia pojazdu mechanicznego w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, przepadku pojazdu oraz wymiaru grzywny.

2. Podwyższenie dolegliwości kar

Nowelizacja przewiduje podniesienie górnej granica terminowej kary pozbawienia wolności – z 15 do 30 lat jak również likwidacje osobnej kar 25 lat pozbawienia wolności. Dotychczasowe regulacje dotyczące kar terminowych pozwalały na zasadzenie kary do 15 lat, 25 lat lub dożywocia co przekładało się na mniejszą elastyczność. Opisywane zmiany pozwolą wiec sędziom na wymierzanie kary np. 19 lat pozbawienia wolności co dotychczas nie było możliwe.

Na kare 30 lat więzienia skazani będą mogli zostać sprawcy zabójstw oraz ciężkiego uszkodzenia ciała ze skutkiem śmiertelnym.

Górna granica kary za rozbój zostanie podwyższona z 12 do 15 lat więzienia.
W przypadku rozboju z użyciem broni – do 20 lat. Z kolei za spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu grozić będzie do 20 lat pozbawienia wolności.

Zmiany przepisów dotyczą również przestępstw gospodarczych – i tak za przyjęcie korzyści majątkowej w wysokości ponad 200 tys. złotych górna granica kary zostanie podwyższona z 12 do 15 lat więzienia. W przypadku korzyści majątkowej o wartości przekraczającej milion złotych kara będzie mogła wynieść do 20 lat pozbawienia wolności.

Z kolei w przypadku przetargów publicznych nowe rozwiązania przewidują dla prokuratury możliwość działania z urzędu, bez konieczności czekania na otrzymanie zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa.

3. Nowe typy przestępstw

Nowe przepisy uznają za przestępstwa czyny, dotychczas nie karane, mimo ich niezaprzeczalnej szkodliwości społecznej:

• przyjęcie zlecenia zabójstwa oraz przygotowanie do niego – zagrożone karą więzienia od 2 do 15 lat;

• nowy typ wymuszenia rozbójniczego: wymuszenie mienia poprzez szantaż – od roku do 10 lat pozbawienia wolności;

• uchylanie się od naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem – od 3 miesięcy do 5 lat więzienia (dotychczas zagrożonego jedynie egzekucją komorniczą);

• kradzież tablic rejestracyjnych nie będzie już jako wykroczenie, a jako przestępstwo zagrożone karą do 5 lat więzienia.

4. Kary dla pijanych kierowców

Jak wynika z danych Komendy Głównej Policji, że przez pierwsze półrocze 2023 r. zatrzymanych zostało ponad 47 tysięcy nietrzeźwych kierowców. Kierowcy ci bez wątpienia stanowią realne zagrożenie często powodując najcięższe wypadki Podwyższenie kar ma efektywniej odstraszać kierowców przed podjęciem decyzji o kierowaniu autem w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem narkotyków.

Po zmianach Ministerstwa Sprawiedliwości wobec „pijanych recydywistów” nie będzie można orzec kar o charakterze wolnościowym – będzie im grozić wyłącznie kara pozbawienia wolności. Od 1 października 2023 r. jeśli kierowca pijany lub będący pod wpływem narkotyków spowoduje wypadek ze skutkiem śmiertelnym, będzie mu grozić kara od 5 do 16 lat więzienia. Zaś w sytuacji, kiedy ofiara dozna ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, sąd może orzec karę od 5 do 20 lat pozbawienia wolności.

Nowe regulacje przewidują również identyczne sankcje dla prowadzącego pojazd, który pił alkohol (lub zażywał środek odurzający) po wypadku, a przed zbadaniem przez policję. Ma to na celu przeciwdziałać częstej praktyce, kiedy nietrzeźwi kierowcy tłumaczyli się, iż wypili alkohol po dopiero po wypadku.

Surowe konsekwencje czekają także kierowców, którzy uciekli z miejsca zdarzenia, tak by uniknąć badania poziomu alkoholu we krwi. Nowe przepisy zakładają, że będą wobec nich wyciągane takie same sankcje jak wobec pijanych kierowców.

5. Konfiskata samochodu nietrzeźwemu kierowcy

Dnia 14 marca 2024 r. wejdą w życie przepisy zakładające konfiskatę pojazdów nietrzeźwym kierowcom.

Osobom, które kierowały samochodem mając co najmniej 1,5 promila alkoholu we krwi, pojazd zostanie skonfiskowany. Jeśli kierowca spowoduje wypadek, straci pojazd w przypadku posiadania we krwi przynajmniej promila alkoholu. Jeżeli w takich sytuacjach zawartość alkoholu we krwi wyniesie od 0,5 do 1 promila, wówczas decyzja o ewentualnym przepadku pojazdu zależeć będzie od oceny sądu.

Wyjątek stanowi przypadek prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeźwości w warunkach recydywy – wówczas do przepadku pojazdu dochodzi niezależnie od stopnia stanu nietrzeźwości.

W szczególnie uzasadnionych przypadkach (art. 178a Kodeksu karnego) Sąd będzie mógł odstąpić od zastosowania niniejszego środka karnego.

Jeśli przepadek pojazdu byłby niemożliwy z powodu zbycia pojazdu, utraty lub zniszczenia, wówczas sąd orzeka przepadek równowartości pojazdu. W przypadku, w którym pojazd nie stanowiłby wyłącznej własności sprawcy, orzeka się nawiązkę w wysokości co najmniej 5000 zł na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej.

6. Kara bezwzględnego dożywocia

Nowe przepisy wprowadzają karę bezwzględnego dożywocia. Sprawcy najcięższych zbrodni i recydywiści nie będą mogli ubiegać się o zwolnienie warunkowe będąc trwale izolowanymi od reszty społeczeństwa.

Bezwzględne dożywocie będzie mogło być orzeczone jedynie w dwóch sytuacjach:

1. może być ono zastosowane w przypadku osób, które poprzednio były prawomocnie skazane na dożywotnie pozbawienie wolności lub karę więzienia co najmniej 20 lat za przestępstwo przeciwko życiu i zdrowiu, wolności, wolności seksualnej, bezpieczeństwu powszechnemu lub za przestępstwo o charakterze terrorystycznym.

2. jeżeli charakter i okoliczności czynu oraz właściwości osobiste sprawcy wskazują, iż pozostawanie go na wolności spowoduje trwałe niebezpieczeństwo dla życia, zdrowia, wolności lub wolności seksualnej innych osób.

7. Kradzież i paserstwo

Nowe przepisy przewidują, że wykroczeniem jest kradzież przedmiotu o wartości do 800 zł jak również paserstwo przedmiotu o takiej wartość. Do tej pory kwotą graniczną było 500 zł.

Tego rodzaju kradzież zagrożona jest karą aresztu (do 30 dni), ograniczenia wolności (prace społecznie użyteczne) albo grzywną do 5000 zł. Kradzież rzeczy wartej powyżej 800 zł stanowi przestępstwo zagrożone karą do pięciu lat więzienia.

8. Fałszywe oskarżenie innej osoby o popełnienie przestępstwa

Nowelizacja podnosi także sankcję za umyślne przestępstwo fałszywego oskarżenia innej osoby o popełnienie czynu zabronionego lub przewinienia dyscyplinarnego. Sprawca podlegać będzie karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5 (wcześniej sprawca podlegał karze grzywny lub karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2).

9. Wyższe grzywny

Zgodnie z art. 23 Kodeksu Karnego Sąd wymierzając karę grzywny, określa liczbę stawek oraz wysokość jednej stawki dziennej. Jeżeli kodeks nie stanowi inaczej, najniższa liczba stawek wynosi 10, najwyższa – 720.

Reforma wprowadza jednak odstępstwo od tej reguły jeżeli przestępstwo zagrożone jest zarówno grzywną, jak i karą pozbawienia wolności, grzywnę wymierza się w wysokości nie niższej niż:

• 50 stawek – jeżeli czyn zagrożony jest karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą roku;

• 100 stawek – jeżeli czyn jest zagrożony karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 2 lat

• 150 stawek – jeżeli czyn jest zagrożony karą pozbawienia wolności przekraczającą 2 lata.

10. Wyrządzenie szkody w obrocie gospodarczym

Reforma poszerza katalog osób mogących zainicjować wnioskowy tryb ścigania przestępstwa polegającego na sprowadzeniu bezpośredniego niebezpieczeństwa wyrządzenia znacznej szkody majątkowej w majątku lub działalności gospodarczej osoby fizycznej, prawnej albo jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, poprzez nadużycie udzielonych takiej osobie uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na niej obowiązku.

11. Odpowiedzialność karna nieletnich

W wyniku zmian nieletni, którzy po ukończeniu 14 lat, a przed ukończeniem 15 lat, dopuszczą się czynu zabronionego określonego w art. 148 § 2 lub 3 Kodeksu Karnego, będą mogli odpowiadać na zasadach określonych w kodeksie, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają oraz zachodzi uzasadnione przypuszczenie, że stosowanie środków wychowawczych lub poprawczych nie jest w stanie zapewnić resocjalizacji nieletniego.

12. Okres próby, przedawnienie karalności oraz inne zmiany

Ustawodawca przewiduje również wydłużenie okresu próby przy warunkowym zwolnieniu z kary dożywotniego pozbawienia wolności. W przypadku skazanego na dożywocie okres próby również będzie dożywotni (przed reformą wynosił jedynie 10 lat). Nowelizacja wydłuża także z 25 do 30 lat okres, po którym skazani na dożywocie mogą ubiegać się o warunkowe zwolnienie.

Zwiększy się ponadto okres przedawnienia karalności zabójstwa – z 30 do 40 lat.

Ponadto po zmianach, w razie skazania za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności, Sąd w przypadku wniosku pokrzywdzonego zobligowany będzie do orzeczenia:

• zakaz przebywania w określonych środowiskach lub miejscach

• zakaz kontaktowania się z określonymi osobami;

• zakaz zbliżania się do określonych osób lub opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu;

• nakaz okresowego opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym.

Jak informuje Ministerstwo Sprawiedliwości nowelizacja zawiera również szereg wskazówek dla sądów, które precyzują okoliczności obciążające (uprzednia karalność, popełnienie przestępstwa z premedytacją, działanie ze szczególnym okrucieństwem czy pod wpływem alkoholu) i łagodzące (dobrowolne ujawnienie przestępstwa, pojednanie się z pokrzywdzonym czy naprawienie szkody), dotychczas określanych jedynie w sposób ogólnikowy.

Opracował: C. Izdebski