Wypadek w pracy – omówienie kluczowych zagadnień

Część I

I. Wprowadzenie

Jak informuje Główny Urząd Statystyczny wyniki badań wskazują, że spośród 17,3 mln osób, które pracowały w ciągu 12 miesięcy poprzedzających badanie w II kwartale 2020 r., 199 tys. osób uległo wypadkowi przy pracy. Najwyższy udział poszkodowanych w wypadkach przy pracy odnotowano wśród osób w wieku 30-34 lata (16,6%).

Poszkodowanymi byli główne mężczyźni (72,9 %). Najwięcej poszkodowanych w wypadkach przy pracy pracowało w sekcji przetwórstwo przemysłowe (34,7 %). Biorąc pod uwagę rodzaj wykonywanej pracy najwięcej poszkodowanych pracowało jako robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy (30,2 %). Niezdolność do pracy spowodowana wypadkiem najczęściej trwała nie dłużej niż 3 miesiące.

Tyle samo, co przed rokiem, czyli 0,2 % osób poniosło śmierć. W porównaniu do 2019 roku zmniejszyła się natomiast liczba osób poszkodowanych przypadających na 1000 pracujących – z 1,17 do 1,04.

II. Omówienie kluczowych przepisów i orzecznictwa

W kontekście omawianego zagadnienia kluczowe znaczenie mają przepisy ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz. U. z 2017 r. poz. 1773, z późn. zm.) – dalej: Ustawa.

Zgodnie z art. 3 ust. 1 Ustawy za wypadek przy pracy uważa się nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w związku z pracą:

1. podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności lub poleceń przełożonych;

2. podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności na rzecz pracodawcy, nawet bez polecenia;

3. w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy.

Aby dane zdarzenie mogło zostać uznane za wypadek przy pracy konieczne jest kumulatywne spełnienie wszystkich 4 przesłanek zawartych w powyższej definicji Ustawowej.

• 1. Nagłe zdarzenie

Nagłość zdarzenia stanowi pierwszy warunek do zakwalifikowania określonego zdarzenia za wypadek przy pracy. Definicja nagłości powstała na gruncie orzecznictwa sądowego.

Kluczowe znaczenie dla rozstrzygnięcia tej kwestii miał wyrok Trybunału Ubezpieczeń Społecznych z dnia 19 września 1958 r. (nr IR III 140/58). Przyjęto wówczas, że cechę „nagłości” ma zdarzenie, którego czas trwania nie przekracza jednej dniówki roboczej. Zdarzeniem nagłym jest więc zarówno trwająca chwile styczność pracownika z czynnikiem mega niebezpiecznym, powodującym uraz jak i styczność kilkugodzinna. Skutki tego oddziaływania mogą zaś ujawnić się natychmiast lub dopiero po pewnym czasie – po kilku dniach, a nawet tygodniach. Przyjęty pogląd utrwalił się w orzecznictwie sądowym:

• 2006. 10. 04 wyrok SN II UKN 40/2006 OSNP 2007/19-20/291

Dla uznania zdarzenia za wypadek przy pracy nie wymaga się jednoczesnego wystąpienia przyczyny i skutku. Cecha nagłości odnosi się do czasu trwania zdarzenia, a zewnętrzność oraz bezpośredniość dotyczą jego przyczyny (art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144 ze zm.).

• 2000. 02. 16 wyrok SN II UKN 425/99 OSNP 2001/16/521

Ukąszenie przez kleszcza powodujące zachorowanie na boreliozę może być traktowane jako nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną, które wiąże się z pracą i może być kwalifikowane jako wypadek przy pracy -art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz.U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144 z późn. zm.).

• 1999. 06. 30 wyrok SN II UKN 24/99 OSNP 2000/18/697

Zdarzenie będące istotnym zewnętrznym czynnikiem wywołującym negatywną reakcję organizmu i stanowiące przyczynę wypadku przy pracy, posiada cechę nagłości tylko wtedy, gdy przebiega w czasie nie dłuższym niż trwanie dnia pracy.

• 2. Przyczyna zewnętrzna

Przyczyna zewnętrzna zdarzenia stanowiąca drugą przesłankę występuje wówczas, gdy do urazu dochodzi w wyniku oddziaływania na człowieka czynnika występującego poza nim.

Jak wskazuje Państwowa Inspekcja Pracy nie ma cech wypadku przy pracy uraz, który jest następstwem zakłóceń wywołanych przez czynnik tkwiący wyłącznie w organizmie poszkodowanego, tj. przyczynę wewnętrzną. np. uraz wskutek upadku spowodowanego atakiem epilepsji, śmierć w wyniku zawału mięśnia sercowego w okolicznościach nie odbiegających rażąco od warunków powszechnie przyjmowanych za normalne.

Przyczyna zewnętrzna nie musi być związana wyłącznie z działaniem sił przyrody, narzędzi, maszyn i urządzeń, energii, czynników chemicznych itp. Może nią być każdy czynnik zewnętrzny, mogący wywołać uraz, w tym także czynności wykonywane przez samego poszkodowanego, np. wysiłek fizyczny związany z przemieszczaniem ciężarów – nawet wówczas, gdy masa przenoszonych ładunków nie przekracza dopuszczalnych norm dźwigania.

Taki sens wskazuje uchwała siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 11 lutego 1963 r. nr III PO 15/62 (OSNCP 1963 r., zeszyt nr 10), zgodnie z którą: cechy przyczyny zewnętrznej może mieć nadmierny wysiłek fizyczny lub psychiczny związany z pracą, jeśli może on być za taki uznany dla określonej osoby – ze względu na stan wydolności jej organizmu.

Przyczyna zewnętrzna, w przeciwieństwie do przyczyny wewnętrznej, nie musi występować jako wyłączna. Przy zbiegu obu rodzajów przyczyn – uaktywnienie się schorzenia samoistnego (mogącego samodzielnie występować jedynie jako przyczyna wewnętrzna) pod wpływem czynnika zewnętrznego (przyczyny zewnętrznej) – spełniony jest warunek do uznania określonego zdarzenia za wypadek.

Przykładem może być perforacja wrzodu żołądka pod wpływem wysiłku fizycznego. Przy takim zbiegu przyczyn nie ma zastosowania zasada szacowania stopnia wpływu każdej z przyczyn na powstanie urazu i jego skutki. Pogląd ten potwierdza również stan orzecznictwa sądowego:

• 2005.02.09 wyrok SN III UK 192/04 OSNP 2005/17/276

Występowanie w grudniu przejawów zimowej pogody (śnieg, mróz, lód, śliska nawierzchnia itp.) jest zjawiskiem typowym w polskiej strefie klimatycznej, więc stres pracownika dojeżdżającego do pracy środkiem komunikacji publicznej związany z przemieszczaniem się z domu do przystanku autobusowego nie może być kwalifikowany jako współistotna zewnętrzna przyczyna zawału serca doznanego w trakcie odbywania drogi do pracy.

• 2001.06. 19 wyrok SN II UKN 419/00 OSNP 2003/5/136

Nadmierny wysiłek pracownika przy dźwiganiu ciężarów może być uznany za zewnętrzną przyczynę wypadku przy pracy, także wtedy, gdy przestrzegane były normy określone w rozporządzeniu Ministrów Pracy i Opieki Społecznej oraz Zdrowia z dnia 1 kwietnia 1953 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy pracowników zatrudnionych przy ręcznym dźwiganiu i przenoszeniu ciężarów (Dz. U. Nr 22, poz. 89).

• 2000.11.22 wyrok SN II UKN 63/00 OSNP 2002/13/316

W sytuacji, gdy podczas pracy pracownika cierpiącego na chorobę niedokrwienną serca wystąpiły dwa zdarzenia o charakterze przyczyny zewnętrznej, tj. stres psychiczny i wysiłek fizyczny, które ocenione osobno nie mogłyby stanowić przyczyny zewnętrznej wypadku przy pracy -zawału serca, wymaga oceny związek zachodzący między tymi zdarzeniami w takim sensie, czy stres psychiczny, który spowodował skurcz mięśni wieńcowych i niedokrwienie mięśnia serca, nie przyczynił się do powstania zawału wtedy, gdy pod wpływem wysiłku fizycznego może pogłębić się niedokrwienie mięśnia serca, a w jego wyniku nastąpił zawał.

• 2000.02.22 wyrok sądu apelacyjnego III AUa 864/99 OSA 2001/10/37 w Warszawie

Stres związany z wykonywaniem pracy pracowników zatrudnionych na stanowiskach kierowniczych jest cechą tych obowiązków i jako taki nie może być uznany za przyczynę zewnętrzną wypadku przy pracy w rozumieniu art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz. U. Nr 30 z 1983 r., poz. 144 z późn. zm.), chyba że jest nadmierny i został spowodowany nadzwyczajnymi okolicznościami zaistniałymi w czasie i miejscu pracy.

• 1999.11.23 wyrok SN II UKN 208/99 OSNP 2001/5/172

Dopuszczenie pracownika do wykonywania pracy na podstawie aktualnego okresowego zaświadczenia lekarskiego, zawierającego obiektywnie błędną ocenę jego zdolności do pracy, stanowi zewnętrzną przyczynę wypadku w rozumieniu art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz. U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144 z późn. zm.).

• 1999.08.18 wyrok SN II UKN 87/99 OSNP 2000/20/760

Zewnętrzną przyczyną sprawczą wypadku przy pracy może być każdy czynnik pochodzący spoza organizmu poszkodowanego, zdolny -w istniejących warunkach -wywołać szkodliwe skutki, w tym także pogorszyć stan zdrowia pracownika dotkniętego już schorzeniem samoistnym.

• 1999.08.05 wyrok SN II UKN 74/99 OSNP 2000/19/731

Dla uznania za udowodnioną zewnętrznej przyczyny wypadku przy pracy nie jest wystarczające stwierdzenie, że pracownik wykonywał czynności ze szczególnym przeciążeniem fizycznym lub psychicznym, ale konieczne jest także powiązanie tego faktu ze skutkiem w postaci uszczerbku jego zdrowia.

• 1999.06.30 wyrok SN II UKN 22/99 OSNP 2000/18/696

Ocena nadmierności wysiłku fizycznego wymaga uwzględnienia możliwości fizycznych i psychicznych pracownika, w tym jego wieku i kondycji w dniu wypadku, która zależy także od tego, czy pracownik przystąpił do pracy po okresie dłuższego odpoczynku (urlopu), czy też wykonywał ją przemęczony dotychczasową jej intensywnością i rozmiarem oraz bez odpoczynku przez dłuższy czas.

• 1998.02.18 wyrok SN II UKN 529/97 OSNP 1999/4/144

Wypadek wskutek poślizgu samochodu jest spowodowany przyczyną zewnętrzną w rozumieniu art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz. U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144 ze zm.), a fakt, że doszło do niego wyłącznie na skutek nadmiernej prędkości i nieostrożności poszkodowanego pracownika może mieć jedynie wpływ na zakres uprawnień odszkodowawczych (art. 8 ust. 1 tej ustawy).

• 1999.02.11 wyrok SN II UKN 472/98 OSNP 2000/7/292

Stres psychiczny wywołany nieporozumieniem z przełożonym pracownika może być -zależnie od źródeł i przebiegu konfliktu -kwalifikowany jako zewnętrzna współprzyczyna udaru mózgu, gdy przełożony niewłaściwie czyni użytek z kompetencji do wydawania podwładnym poleceń dotyczących pracy.

• 1999.01.22 wyrok SN II UKN 443/98 OSNP 2000/6/237

Nieudzielanie pomocy pracownikowi, który zasłabł w miejscu pracy, stanowi przyczynę zewnętrzną wypadku przy pracy w rozumieniu art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz. U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144 z późn. zm.).

• 1997.12.16 wyrok SN II UKN 407/97 OSNP 1998/21/644

Stres związany z wykonywaniem obowiązków pracowniczych jest cechą tych obowiązków i nie może być uznany za przyczynę zewnętrzną zawału serca (art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach pieniężnych z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, Dz. U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144 z późn. zm.), chyba że jego gwałtowny charakter jest wynikiem rażąco nietypowych warunków pracy.

• 1997.10.02 wyrok SN II UKN 281/97 OSNP 1998/15/456

Kwalifikacja prawna zawału serca jako wypadku przy pracy wymaga wykazania, że przyczyna zewnętrzna tego zdarzenia pozostawała w związku z wykonywaniem obowiązków pracowniczych (art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych -Dz. U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144 z późn. zm.).

• 1997.05.21 wyrok SN II UKN 130/97 OSNP 1998/7/219

Pozostające w związku z wykonywaniem pracy zdarzenie zewnętrzne, które było sprawczym czynnikiem nagłego i gwałtownego pogorszenia samoistnych schorzeń pracownika wyczerpuje przesłanki prawne uznania go za wypadek przy pracy.

• 1984.02.10 uchwała SN III UZP 21/83 OSP 1985/1/20

Zagrożenie epidemiologiczne pracownika chorobą wścieklizny wywołane narażeniem się przez niego na styczność z zakażonym zwierzęciem w związku z wykonywanymi czynnościami zawodowymi – jest wypadkiem przy pracy w rozumieniu art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz.U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144).

• 3. Uraz

Kolejnym, trzecim warunkiem do zakwalifikowania zdarzenia jako wypadek przy pracy jest uraz. Zgodnie z art. 2 pkt 13 Ustawy uraz jest to uszkodzeniem tkanek ciała lub narządów człowieka wskutek działania czynnika zewnętrznego (czynnika niebezpiecznego). Nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną, które nastąpiło w związku z pracą, a nie spowodowało „urazu”, nie jest wypadkiem przy pracy (wydarzenie wypadkowe bez urazowe).

• 4. Związek z pracą

Związek urazu z pracą – to ostatnia, czwarta przesłanka stanowiąca o wystąpieniu wypadek przy pracy – może zachodzić zarówno wówczas, gdy do urazu dojdzie podczas wykonywania pracy, jak i podczas pozostawania tylko w dyspozycji pracodawcy (lub innego podmiotu), na rzecz którego miała być świadczona praca (oczekiwanie na polecenia: na terenie zakładu lub w innym, wyznaczonym przez pracodawcę lub ten podmiot miejscu).

Zerwanie związku z pracą występuje w szczególności w sytuacji, gdy bez uzasadnienia poszkodowany nie świadczy pracy. Związek zdarzenia z pracą, poza przypadkami wynikającymi wprost z definicji wypadku przy pracy, zostaje jednak zachowany w warunkach, gdy poszkodowany nie świadczy pracy, a wykonuje inne czynności, w tym służące zaspokojeniu jego własnych potrzeb. Jak informuje PIP jako przykłady (wg poglądów utrwalonych w orzecznictwie sądowym) można wskazać: upadek powodujący uraz w drodze do sklepu w celu zakupu artykułów żywnościowych do spożycia podczas przerwy śniadaniowej czy skaleczenie dłoni przy zmywaniu talerza po posiłku w czasie tej przerwy itp.

W kontekście związku zdarzenia wypadkowego z pracą warto przywołać stosowne orzecznictwo sądowe:

• 2006.07.17 wyrok SN I UKN 28/2006 M.M.Pr 2006/12/670

Przepis art. 3 ust. 1 pkt 2 ustawy z 30.10.2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz. U. Nr 199, poz. 1673 ze zm.) umożliwia uznanie związku z pracą nie tylko wypadku, który zdarzył się podczas wykonywania przez pracownika czynności na rzecz pracodawcy, nawet bez polecenia, ale również takiego, który nastąpił w związku z wykonywaniem tego rodzaju czynności. Związek funkcjonalny z pracą istnieje niezależnie od czasu i miejsca, w którym wypadek nastąpił uraz.

• 2005.12.15 wyrok sądu apelacyjnego III AUa 1569/2004 Pr. Pracy 2007/1/40

Dla uznania, że czynność pracownika była podjęta w interesie pracodawcy, nie ma znaczenia okoliczność, czy została uzgodniona z pracodawcą, czy też została podjęta bez jego wiedzy. Nawet subiektywne przekonanie pracownika, że działa w interesie pracodawcy daje podstawę do objęcia takiego działania ochroną przewidzianą w ustawie wypadkowej.

• 2001. 03. 28 wyrok SN II UKN 290/00 OSNP 2002/24/602

Udział w meczu piłkarskim w ramach festynu ludowego organizowanego przez urząd gminy, nie stanowi wykonywania przez pracownika samorządowego zwykłych czynności w rozumieniu art. 6 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz. U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144 z późn. zm.) w sytuacji, gdy pracownik był zatrudniony na stanowisku konserwatora oczyszczalni.

• 2000.04.19 wyrok s. apelacyjnego III AUa 1823/99 Pr. Pracy 2001/6/44

Udanie się przez pracownika w czasie pracy do lekarza w celu uzyskania porady w związku z występującymi dolegliwościami oraz stwierdzenia zdolności lub jej braku do dalszego wykonywania pracy w tym dniu, nie może być uznane za załatwianie wyłącznie spraw osobistych. Jeżeli w drodze do lekarza pracownik ten ulegnie wypadkowi, zaistniałe zdarzenie spełnia przesłanki wypadku w drodze z pracy.

• 2000.09.14 wyrok SN II UKN 708/99 OSNP 2002/6/145

Dla stwierdzenia, że nagłe zdarzenie spowodowane przyczyną zewnętrzną jest wypadkiem przy pracy w rozumieniu art. 6 ust. 1 ustawy z dnia12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz. U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144 z późn. zm.) wystarczające jest ustalenie, że zdarzenie nastąpiło podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności lub poleceń przełożonych, bez potrzeby badania, czy wykonywanie tych czynności było zgodne z interesem zakładu pracy.

• 2000.10.06 wyrok SN II UKN 23/00 OSNP 2002/10/248

Wypadek, jakiemu uległ lekarz w czasie sympozjum naukowego, na które udał się za zgodą zatrudniającego go szpitala w ramach płatnego urlopu szkoleniowego, jest wypadkiem przy pracy (art. 6 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, Dz. U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144 z późn. zm.).

• 1999.08.18 wyrok SN II UKN 86/99 OSNP 2001/1/20

Dla uznania, że czynność była podjęta w interesie pracodawcy, nie ma znaczenia, czy została uzgodniona z pracodawcą, czy też podjęta bez jego wiedzy. Nawet subiektywne przekonanie pracownika, że działa na rzecz lub w interesie pracodawcy, daje podstawę objęcia takiego działania ochroną przewidzianą w ustawie z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz. U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144 z późn. zm.).

• 1999.09.23 wyrok SN II UKN 130/99 OSNP 2001/3/76

Związek zdarzenia z pracą (art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, Dz. U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144 z późn. zm.) zostaje zerwany wówczas, gdy pracownik bez prawnego usprawiedliwienia nie wykonuje pracy. Nie dotyczy to jednak krótkotrwałych przerw pozostających w związku z wykonywanymi normalnie czynnościami.

• 1998.02.12 wyrok sądu apelacyjnego III AUa 1355/97 Pr. Pracy 1998/9/42

W czasie zwolnienia lekarskiego pracownik jest czasowo zwolniony z obowiązku świadczenia pracy i wykonywania innych czynności mających związek z pracą. Przybycie do przychodni lekarskiej -położonej nawet na terenie zakładu pracy – (oraz powrót z przychodni do domu) nie jest więc wystarczającą przesłanką do uznania, że pobyt pracownika w przychodni pozostawał w związku z pracą.

• 1998.10.29 wyrok SN II UKN 275/98 OSNP 1999/23/754

Nie dochodzi do zerwania związku zdarzenia z pracą wówczas, gdy pracownik na polecenie przełożonego wykonuje inne czynności niż wynikające z zakresu jego obowiązków.

• 1998.11.13 wyrok SN II UKN 298/98 OSNP 1999/24/798

Nie jest wypadkiem przy pracy zdarzenie nagłe wywołane przyczyną zewnętrzną, które nastąpiło po odsunięciu pracownika od wykonywania pracy, w czasie, gdy samowolnie przebywał na terenie zakładu pracy i nie był w dyspozycji pracodawcy.

III. Rodzaje wypadków

• Ciężki wypadek

Zgodnie z art. 3 ust. 5 Ustawy za ciężki wypadek przy pracy uważa się wypadek, w wyniku którego nastąpiło ciężkie uszkodzenie ciała, takie jak: utrata wzroku, słuchu, mowy, zdolności rozrodczej lub inne uszkodzenie ciała albo rozstrój zdrowia, naruszające podstawowe funkcje organizmu, a także choroba nieuleczalna lub zagrażająca życiu, trwała choroba psychiczna, całkowita lub częściowa niezdolność do pracy w zawodzie albo trwałe, istotne zeszpecenie lub zniekształcenie ciała.

• Wypadek śmiertelny

Zgodnie z art. 3 ust. 4 Ustawy za śmiertelny wypadek przy pracy uważa się wypadek, w wyniku którego nastąpiła śmierć poszkodowanego w okresie nieprzekraczającym 6 miesięcy od wypadku.

• Wypadek zbiorowy

Zgodnie z art. 3 ust. 6 Ustawy za zbiorowy wypadek przy pracy uważa się wypadek, któremu w wyniku tego samego zdarzenia uległy co najmniej dwie osoby.

IV. Zdarzenia równoważne z wypadkiem przy pracy

Warto wskazać, iż wypadek przy pracy uważa się również nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w okresie ubezpieczenia wypadkowego z danego tytułu podczas:

1. uprawiania sportu w trakcie zawodów i treningów przez osobę pobierającą stypendium sportowe;

2. wykonywania odpłatnie pracy na podstawie skierowania do pracy w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania;

3. pełnienia mandatu posła lub senatora, pobierającego uposażenie;

4. odbywania szkolenia, stażu, przygotowania zawodowego dorosłych lub przygotowania zawodowego w miejscu pracy przez osobę pobierającą stypendium w okresie odbywania tego szkolenia, stażu, przygotowania zawodowego dorosłych lub przygotowania zawodowego w miejscu pracy na podstawie skierowania wydanego przez powiatowy urząd pracy lub przez inny podmiot kierujący, pobierania stypendium na podstawie przepisów o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy w okresie odbywania studiów podyplomowych;

5. wykonywania przez członka rolniczej spółdzielni produkcyjnej, spółdzielni kółek rolniczych oraz przez inną osobę traktowaną na równi z członkiem spółdzielni w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych, pracy na rzecz tych spółdzielni;

6. wykonywania pracy na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia;

7. wykonywania pracy na podstawie umowy uaktywniającej, o której mowa w ustawie z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 (Dz. U. nr 45, poz. 235);

8. współpracy przy wykonywaniu pracy na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia;

9. wykonywania zwykłych czynności związanych z prowadzeniem działalności pozarolniczej w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych;

10. wykonywania zwykłych czynności związanych ze współpracą przy prowadzeniu działalności pozarolniczej w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych;

11. wykonywania przez osobę duchowną czynności religijnych lub czynności związanych z powierzonymi funkcjami duszpasterskimi lub zakonnymi;

12. odbywania służby zastępczej;

12. nauki w Krajowej Szkole Administracji Publicznej przez słuchaczy pobierających stypendium;

13. wykonywania pracy na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, albo umowy o dzieło, jeżeli umowa taka została zawarta z pracodawcą, z którym osoba pozostaje w stosunku pracy, lub jeżeli w ramach takiej umowy wykonuje ona pracę na rzecz pracodawcy, z którym pozostaje w stosunku pracy;

14. pełnienia przez funkcjonariusza celnego obowiązków służbowych.

Część II

W poprzedniej części artykułu omówiona została problematyka wypadku przy pracy ze szczególnym uwzględnieniem stosownych przepisów prawa oraz orzecznictwa, przedstawione zostały również kluczowe definicje oraz dane statystyczne.

1. Wprowadzenie

Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2017 r. poz. 1383, ze zm., dalej: Ustawa) w art. 57b ust. 1 wskazuje definicję wypadku w drodze do i z pracy:

Za wypadek w drodze do pracy lub z pracy uważa się nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną, które nastąpiło w drodze do lub z miejsca wykonywania zatrudnienia lub innej działalności stanowiącej tytuł ubezpieczenia rentowego, jeżeli droga ta była najkrótsza i nie została przerwana.

Jednocześnie Ustawa wskazuje, że wypadek nastąpił w drodze do pracy lub z pracy, mimo iż droga ta została przerwana, jeżeli przerwa była życiowo uzasadniona i jej czas nie przekraczał granic potrzeby, a także wówczas, gdy droga, nie będąc drogą najkrótszą, była dla ubezpieczonego, ze względów komunikacyjnych, najdogodniejsza.

Jednocześnie w art. 57b ust. 2 ustawodawca wskazuję, iż za drogę do pracy lub z pracy uważa się, oprócz drogi z domu do pracy lub z pracy do domu, drogę do miejsca lub z miejsca:

1. innego zatrudnienia lub innej działalności stanowiącej tytuł ubezpieczenia rentowego;

2. zwykłego wykonywania funkcji lub zadań zawodowych albo społecznych;

3. zwykłego spożywania posiłków;

4. odbywania nauki lub studiów.

2. Definicja ustawowa, a pojęcie drogi

Jak informuje Państwowa Inspekcja Pracy: „Użyte w definicji pojęcie „droga” nie dotyczy wyłącznie dróg publicznych i traktów znajdujących się na zewnątrz pomieszczeń. „Drogą” jest także ścieżka prowadząca przez teren prywatny, w tym posesję należącą do osoby poszkodowanej. W przypadku budynku wielorodzinnego, „drogą” jest ogólnie dostępna klatka schodowa na zewnątrz mieszkania. Nie ma również znaczenia fakt, ile razy poszkodowany przemieszczał się tą drogą w dniu wypadku.

W orzecznictwie sądowym występują różne poglądy na temat pojęcia „drogi do pracy i z pracy”. Można spotkać się ze stanowiskiem, wg którego tą drogą jest tylko odcinek zaczynający się lub kończący w miejscu zamieszkania, a jej punktem wyjściowym lub docelowym jest miejsce zatrudnienia.”

Warto jednak nadmienić, iż realizowanie spraw prywatnych w drodze z pracy, po których następuje powrót do pracy nie jest uznawane za odcinek – definicyjnej drogi (jest to bowiem droga pokonywana w czasie wolnym od pracy). O drodze z pracy do domu można jednak mówić w sytuacji, gdy będzie miało miejsce wcześniejsze wyjście z pracy z zamiarem załatwienia sprawy prywatnej, jednak bez powrotu do pracy.

PIP wskazuje, iż „Przerwa w drodze do domu może być w tym przypadku potraktowana jako „życiowo uzasadniona” (załatwianie spraw osobistych, rodzinnych, zdrowotnych itp.). Ponadto jako droga z pracy do domu może być potraktowana droga na obiad (do domu lub innego miejsca) w czasie regulaminowej przerwy na spożycie posiłku.”

3. Wypadek równoważny

Orzecznictwie przyjęło ponadto, iż wypadek mający miejsce podczas pobytu w podróży służbowej przy pokonywaniu drogi między miejscem wykonywania pracy a miejscem zakwaterowania jest wypadkiem zrównanym z wypadkiem przy pracy.

4. Obowiązki pracodawcy w razie wystąpienia wypadku

Kodeks pracy nakłada na pracodawcę szereg obowiązków związanych z wystąpieniem wypadku. Regulację w tym zakresie wskazuję art. 234 Kodeksu pracy.

W pierwszej kolejności wskazać należy, iż pracodawcą musi:

• podjąć niezbędne działania eliminujące lub ograniczające zagrożenie;

• zapewnić udzielenie pierwszej pomocy osobom poszkodowanym i ustalenie w przewidzianym trybie okoliczności i przyczyn wypadku;

• zastosować odpowiednie środki zapobiegające podobnym wypadkom;

• poinformować okręgowego inspektora pracy i prokuratora (w przypadku wypadku śmiertelnego, ciężkiego lub zbiorowego jak również każdym innym wypadku, który wywołał przedmiotowe skutki, a może zostać uznany za wypadek przy pracy)

Przy ustalaniu przyczyn wypadku obowiązują przepisy Rozporządzenia z dnia 1 lipca 2009 r. w sprawie ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy (dalej: Rozporządzenie).

Zgodnie z § 2 Rozporządzenia pracownik, który uległ wypadkowi, jeżeli stan jego zdrowia na to pozwala, powinien niezwłocznie poinformować o wypadku swojego przełożonego. Ponadto w kontekście analizowanego tematu warto wskazać, iż w sytuacji wypadku zgodnie z § 3 Rozporządzenia do czasu ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku pracodawca ma obowiązek zabezpieczyć miejsce wypadku w sposób wykluczający:

1) dopuszczenie do miejsca wypadku osób niepowołanych;

2) uruchamianie bez koniecznej potrzeby maszyn i innych urządzeń technicznych, które w związku z wypadkiem zostały wstrzymane;

3) dokonywanie zmiany położenia maszyn i innych urządzeń technicznych, jak również zmiany położenia innych przedmiotów, które spowodowały wypadek lub pozwalają odtworzyć jego okoliczności.

Zgodę na uruchomienie maszyn i innych urządzeń technicznych lub dokonanie zmian w miejscu wypadku wyraża pracodawca, w uzgodnieniu ze społecznym inspektorem pracy, po dokonaniu oględzin miejsca wypadku oraz po sporządzeniu, jeżeli zachodzi taka potrzeba, szkicu lub fotografii miejsca wypadku.

5. Zespół powypadkowy

Okoliczności i przyczyny wypadku ustala powoływany przez pracodawcę zespół powypadkowy, w skład którego wchodzi pracownik służby bezpieczeństwa i higieny pracy oraz społeczny inspektor pracy (w przypadku pracodawców, których nie muszą powoływać służby BHP, zamiast pracownika służby BHP wchodzi pracodawca lub pracownik zatrudniony przy innej pracy, któremu pracodawca powierzył wykonywanie zadań służby bezpieczeństwa i higieny pracy, albo specjalista spoza zakładu pracy.

Obowiązek tworzenia służby BHP (pełniącej funkcje doradcze i kontrolne w zakresie BHP) ma pracodawca zatrudniający więcej niż 100 pracowników. Pracodawca, który zatrudnia do 100 pracowników powierza wykonywanie zadań służby BHP pracownikowi zatrudnionemu przy innej pracy. Pracodawca posiadający natomiast ukończone szkolenie niezbędne do wykonywania zadań służby BHP może sam wykonywać zadania tej służby, jeżeli:

• zatrudnia do 10 pracowników albo

• zatrudnia do 50 pracowników i jest zakwalifikowany do grupy działalności, dla której ustalono nie wyższą niż trzecia kategorię ryzyka w rozumieniu przepisów o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych.

U pracodawcy, u którego nie działa społeczna inspekcja pracy, w skład zespołu powypadkowego zamiast społecznego inspektora pracy, jako członek zespołu, wchodzi przedstawiciel pracowników posiadający aktualne zaświadczenie o ukończeniu szkolenia w zakresie BHP, zgodnie z przepisami dotyczącymi szkolenia w dziedzinie BHP. Jeżeli pracodawca zatrudnia tak małą liczbę osób, iż nie może dopełnić obowiązku utworzenia zespołu powypadkowego w składzie dwuosobowym wskazanym powyżej, okoliczności i przyczyny wypadku ustala zespół powypadkowy, w skład którego wchodzi pracodawca oraz specjalista spoza zakładu pracy.

6. Zadania zespołu powypadkowego

Niezwłocznie po otrzymaniu wiadomości wypadku zespół powypadkowy jest obowiązany przystąpić do ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku, w szczególności:

1. dokonać oględzin miejsca wypadku, stanu technicznego maszyn i innych urządzeń technicznych, stanu urządzeń ochronnych oraz zbadać warunki wykonywania pracy i inne okoliczności, które mogły mieć wpływ na powstanie wypadku;

2. jeżeli jest to konieczne, sporządzić szkic lub wykonać fotografii miejsca wypadku;

3. wysłuchać wyjaśnień poszkodowanego, jeżeli stan jego zdrowia na to pozwala;

4. zebrać informacje dotyczące wypadku od świadków wypadku;

5. zasięgnąć opinii lekarza, a w razie potrzeby opinii innych specjalistów, w zakresie niezbędnym do oceny rodzaju i skutków wypadku;

6. zebrać inne dowody dotyczące wypadku;

7. dokonać prawnej kwalifikacji wypadku zgodnie z art. 3 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz. U. Nr 199, poz. 1673, z późn. zm.2));

8. określić środki profilaktyczne oraz wnioski, w szczególności wynikające z oceny ryzyka zawodowego na stanowisku pracy, na którym wystąpił wypadek.

Zespół powypadkowy obowiązany jest podczas swojej pracy wykorzystywać materiały zebrane przez organy prowadzące śledztwo lub dochodzenie, jeżeli materiały te zostaną mu udostępnione.

Warto również nadmienić, że koszty związane z ustalaniem okoliczności i przyczyn wypadków obciążają wyłącznie pracodawcę.

7. Protokół powypadkowy

Po ustaleniu okoliczności i przyczyn wypadku zespół powypadkowy sporządza – nie później niż w terminie 14 dni od dnia uzyskania zawiadomienia o wypadku – protokół ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy według wzoru ustalonego przez ministra właściwego do spraw pracy na podstawie art. 237 § 2 Kodeksu pracy.

Ten i inne wzory dokumentów zwianych z wypadkiem dostępne są na stronie Państwowej Inspekcji Pracy – https://www.pip.gov.pl

8. Przechowywanie dokumentacji wypadkowej

Zgodnie z art. 234 Kodeksu Pracy Pracodawca jest obowiązany prowadzić rejestr wypadków przy pracy, pracodawca ponadto obowiązany przechowywać protokół ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy wraz z pozostałą dokumentacją powypadkową przez 10 lat.

Część III

W poprzedniej części artykułu omówiona została problematyka wypadku w drodze do i z pracy ze szczególnym uwzględnieniem elementów ustawowej definicji oraz innych zagadnień związanych z omawianą problematyką takich jak obowiązki pracodawcy w przypadku wystąpienia wypadku, rola zespołu powypadkowego czy przechowywanie dokumentacji.

I. Ustawa wypadkowa

Pracownikowi, który uległ wypadkowi w pracy albo w drodze do i z pracy przysługuje różne świadczenia takie jak zasiłek, renta, dodatek czy odszkodowanie. W tym kontekście warto przywołać Ustawę z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz. U. 2002 nr 199 poz. 1673, dalej: Ustawa wypadkowa), która wskazuje na szereg z nich. I tak z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej poszkodowany może ubiegać się o następujące świadczenia:

zasiłek chorobowy – dla ubezpieczonego, którego niezdolność do pracy spowodowana została wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową;

świadczenie rehabilitacyjne – dla ubezpieczonego, który po wyczerpaniu zasiłku chorobowego jest nadal niezdolny do pracy, a dalsze leczenie lub rehabilitacja lecznicza rokują odzyskanie zdolności do pracy;

zasiłek wyrównawczy – dla ubezpieczonego będącego pracownikiem, którego wynagrodzenie uległo obniżeniu wskutek stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu;

jednorazowe odszkodowanie – dla ubezpieczonego, który doznał stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu albo dla członków rodziny zmarłego ubezpieczonego lub rencisty;

renta z tytułu niezdolności do pracy – dla ubezpieczonego, który stał się niezdolny do pracy wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej;

renta szkoleniowa – dla ubezpieczonego, w stosunku, do którego orzeczono celowość przekwalifikowania zawodowego ze względu na niezdolność do pracy w dotychczasowym zawodzie spowodowaną wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową;

renta rodzinna – dla członków rodziny zmarłego ubezpieczonego lub rencisty uprawnionego do renty z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej;

dodatek do renty rodzinnej – dla sieroty zupełnej, dodatek pielęgnacyjny oraz pokrycie kosztów leczenia z zakresu stomatologii i szczepień ochronnych oraz zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne.

II. Jednorazowe odszkodowanie ZUS

Poszkodowany pracownik poszkodowany może również zwrócić się do ZUS o jednorazowe odszkodowanie, które przysługuje ubezpieczonemu, który doznał stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu w wyniku wypadku przy pracy lub choroby zawodowej.

Stałym uszczerbkiem na zdrowiu jest naruszenie sprawności organizmu, które powoduje upośledzenie czynności organizmu nierokujące poprawy.

Długotrwałym uszczerbkiem na zdrowiu zaś jest naruszenie sprawności organizmu, które powoduje upośledzenie czynności organizmu na okres przekraczający 6 miesięcy, mogące ulec poprawie.

Zakład Ubezpieczeń Społecznych przyznaje odszkodowanie będące wynikiem iloczynu procentu stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu i wysokości 20 % przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej w poprzednim roku ogłaszanego dla celów emerytalnych przez Prezesa GUS. Warto nadmienić, iż dokonywana przez lekarza orzecznika ZUS ocena stopnia uszczerbku na zdrowiu, jak również jego związku z wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową ma miejsce się dopiero po zakończeniu leczenia i rehabilitacji.

W celu uzyskania omawianego odszkodowania, ubezpieczony powinien złożyć wniosek o przyznanie jednorazowego odszkodowania, do którego załączone powinny zostać:

• zaświadczenie o stanie zdrowia OL-9, wskazujące informacje o zakończonym procesie leczenia i rehabilitacji (wystawione nie wcześniej niż na miesiąc przed złożeniem wniosku);

• dokumentacja medyczna z przebiegu leczenia i rehabilitacji;

• protokół ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy, sporządzony przez pracodawcę (ew. karta wypadku);

• prawomocny wyrok sądu pracy (w przypadku sprawy sądowej) / decyzja państwowego inspektora sanitarnego o stwierdzeniu choroby zawodowej;

Po złożeniu wniosku wraz z odpowiednimi załącznikami ZUS wydaje decyzję wskazując czy i w jakiej wysokości przyznaje świadczenie lub też odmawia jego przyznania. Od decyzji ZUS przysługuje odwołanie, które należy wnieść w terminie jednego miesiąca od dnia doręczenia decyzji do sądu rejonowego – sądu pracy za pośrednictwem jednostki organizacyjnej ZUS, która wydała decyzję.

III. Odszkodowanie z zakładu pracy

Poszkodowany pracownik może również dochodzić odszkodowania bezpośrednio od samego pracodawcy (zakłady pracy często mają zawarte umowy ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej).

W takiej sytuacji pracownik zgłasza szkodę pracodawcy, wskazując na konkretne roszczenia wraz z uzasadnieniem i dowodami w postaci np. dokumentacji medycznej, faktur i rachunków za zakupione lekarstwa, których konieczność nabycia związana była z wypadkiem etc. Jeżeli pracodawca był ubezpieczony, wówczas ubezpieczyciel prowadzi postępowanie likwidacyjne szkody, a w sytuacji uznania odpowiedzialności pracodawcy za zdarzenie – wypłaca odszkodowanie.

Pracownik może również dochodzić odszkodowania na drodze postępowania sądowego w oparciu przepisy Kodeksu Cywilnego:

• jednorazowe odszkodowanie, które obejmuje wszystkie poniesione
  w związku z wypadkiem koszty (np. leczenie, rehabilitacja, zakup leków, materiałów ortopedycznych, koszty dojazdów do placówek medycznych);

• zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę – zadośćuczynienie ma charakter kompensacyjny wyrównujący uszczerbek o charakterze niemajątkowym. Świadczenie pieniężne ma na celu w pewien sposób zrekompensować cierpienia fizyczne i psychiczne, jakich doznał poszkodowany w wyniku wypadku;

• renta – ma ona zrekompensować uszczerbek w dochodach poszkodowanego, który utracił całkowicie lub częściowo zdolność do pracy zarobkowej albo jeżeli zwiększyły się jego potrzeby lub zmniejszyły widoki powodzenia na przyszłość.

  W toku sprawy sądowej poszkodowany musi wykazać przesłanki odpowiedzialności cywilnej pracodawcy (szkoda, zdarzenie powodującego szkodę oraz adekwatny związek przyczynowy pomiędzy tymi okolicznościami). Co ważne ewentualne przyczynienie się pracownika do zdarzenia nie wyklucza samej możliwości ubiegania się i przyznania odszkodowania przez sąd (wpływać zaś może na jego wysokość).

Opracował Cezary Izdebski