Zagrożenia dot. prac związanych z azbestem

 

Produkcja wyrobów azbestowych została zakazana w Polsce na mocy ustawy z dnia 19 czerwca 1997 r. o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest , zgodnie z którą do 28 września 1998 r. zakończono produkcję płyt azbestowo-cementowych, zaś od 28 marca 1999 obowiązuje zakaz obrotu azbestem i wyrobami go zawierającymi. Zakaz stosowania azbestu nie likwiduje jednak samego problemu – jego wpływu na użytkowników obiektów, w których wciąż znajdują się wyroby azbestowe i pracowników (szczególnie budowlanych) wykonujących roboty w budynkach zawierających azbest. Związek Zawodowy „Budowlani” uczestniczy w kampanii EFBWW na rzecz bezpiecznej pracy w obecności (i przy usuwaniu) azbestu. Azbest jego rakotwórcze oddziaływanie wciąż jest realnym zagrożeniem.

I. Wprowadzenie

Azbest posiada unikalne właściwości chemiczne i fizyczne, takie jak odporność na bardzo wysokie temperatury, działanie chemikaliów, kwasów, zasad, wody morskiej, a także dużą elastyczność. Do głównych jego cech należy duża sprężystość i wytrzymałość mechaniczna. Zalety te spowodowały, że znalazł on zastosowanie w produkcji różnorodnych wyrobów.

Przełomem w wykorzystaniu azbestu było zastosowanie włókien do wyrobu niepalnej papy, zwłaszcza w okresie, gdy pożary budynków były powszechne. Następnie mieszaniny azbestu i cementu wkroczyły do przemysłu materiałów budowlanych w postaci lekkich i wytrzymałych płyt, znanych jako eternit.

Azbest był stosowany w ponad 1000 różnych technologii. Największa ilość azbestu, czyli ponad 80 %, głównie chryzotylu, używana była do wyrobów budowlanych. Wyroby azbestowo – cementowe produkowane z azbestów chryzotylowego i amfibolowych, takie jak: płyty dekarskie, rury ciśnieniowe, płyty okładzinowe i elewacyjne zawierają do 18 % azbestu. Produkty zawierające azbest znajdują się w wielu istniejących budynkach administracji publicznej i przemysłowych, ale również w elementach do budowy dróg, statkach, samolotach, nawet w samochodach, kuchenkach, bojlerach, podgrzewaczach wody.

W zależności od zawartości azbestu, wyroby zawierające ten materiał podzielono na dwie grupy:

• Wyroby miękkie – zawierające powyżej 20 % azbestu, łatwo ulegające uszkodzeniom mechanicznym, co powoduje znaczną emisję włókien do otoczenia;

• Wyroby twarde – zawierające poniżej 20 % azbestu, gdzie najbardziej rozpowszechnione są wyroby azbestowo-cementowe.

II. Zagrożenia związane z azbestem

Azbest jest zaliczany do dziesięciu z najgroźniejszych substancji zanieczyszczających na ziemi. W związku z tym, azbest znajduje się w wykazie opracowanym przez Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej, jako niebezpieczna substancja chemiczna o udowodnionym działaniu rakotwórczym dla człowieka. Badania naukowe udowodniły, że azbest stanowi poważne zagrożenie dla zdrowia w następstwie długotrwałego narażania dróg oddechowych na wdychanie jego włókien. Ekspozycja na pył azbestu stanowi poważne zagrożenie dla zdrowia ludzi. Ze względu na swoje właściwości i praktycznie niezniszczalność, azbest wprowadzany do środowiska otaczającego człowieka utrzymuje się w nim przez czas nieokreślony.

Włókna azbestu przedostają się do powietrza atmosferycznego w wyniku korozji materiałów, jak i działalności człowieka. Chorobotwórcze działanie azbestu jest wynikiem wdychania włókien zawieszonych w powietrzu. Działanie chorobotwórcze wykazują włókna azbestu niewidoczne dla oka, o średnicy < 3 μm i długości > 5μm. Są to tzw. włókna respirabilne.

Narażenie zawodowe na pył azbestowy może być przyczyną następujących chorób układu oddechowego:

• pylicy azbestowej – zwłóknienia tkanki płucnej występującej u osób zawodowo narażonych na pył azbestowy;

• raka płuc – jest to najpowszechniejszy nowotwór złośliwy, którego przyczyną jest międzybłoniaków opłucnej lub otrzewnej – badania wskazują, iż nowotwory te pojawiają się po upływie 30 – 40 lat od pierwszego kontaktu z azbestem.

Cechą działania  azbestu  jest występowanie chorób po upływie wielu lat od początku narażenia. Pył azbestu ze względu na właściwości pylicotwórcze i rakotwórcze uważany jest za jeden z pyłów stwarzających największe zagrożenie dla zdrowia ludzkiego. Pomimo niestosowania już od dłuższego czasu w Polsce azbestu do produkcji różnych wyrobów, liczba zawodowych chorób azbestozależnych systematycznie wzrasta, co jest związane ze specyfiką biologicznego działania azbestu.

Zanieczyszczenie powodujące choroby zawodowe, spotykane w przemyśle i przy pracach z azbestem, to kilkaset tysięcy włókien w 1 m³ powietrza. Poziomy takich zanieczyszczeń występują np. przy pracach remontowych, przy usuwaniu wyrobów zawierających stare izolacje, natryski ognio-ochronne na konstrukcje stalowe budynków, podczas wymiany elementów urządzeń ciepłowniczych w energetyce.

Przy niewłaściwie prowadzonych pracach z wyrobami azbestowymi ilość włókien respirabilnych azbestu w przestrzeniach zamkniętych obiektów może przekraczać kilka, a nawet kilkanaście mln 1 m³. Takie zanieczyszczenia powietrza w przeszłości występowały w zakładach wyrobów azbestowych, szczególnie przy produkcji tkanin azbestowych, także przy produkcji uszczelnień czy wyrobów azbestowo-cementowych.

Jak zostało to już nadmienione chorobotwórcze działanie azbestu powstaje w wyniku wdychania włókien zawieszonych w powietrzu. Dopóki włókna nie są uwalniane do powietrza i nie występuje ich wdychanie, wyroby z azbestem nie stanowią zagrożenia dla zdrowia.

Zachorować mogą nie tylko osoby, które miały kontakt z azbestem, ze względu na charakter wykonywanej pracy, ale i te, które narażone są na długotrwałe wdychanie włókien azbestowych o małym stężeniu lub na krótkotrwałe przebywanie w miejscu o ich bardzo wysokim stężeniu. Oznacza to, że wykonując wielokrotnie drobne naprawy w materiale zawierającym azbest, czy też mieszkając w okolicy, gdzie w pobliżu znajduje się nielegalne składowisko wyrobów zawierających azbest, jest się narażonym w dużym stopniu na zachorowanie. Naturalne źródła emisji włókien azbestowych w praktyce mają mniejsze znaczenie niż źródła związane z działalnością człowieka.

Obecnie po zaprzestaniu produkcji wyrobów zawierających azbest tymi źródłami są:

• niewłaściwie składowane odpady azbestowe, w tym tzw. dzikie wysypiska, szczególnie w lasach i odkrytych wyrobiskach użytkowanie wyrobów azbestowych, co w konsekwencji prowadzi do zanieczyszczenia powietrza pyłem azbestowym w wyniku: korozji i mechanicznych uszkodzeń płyt azbestowo – cementowych, ścierania tarcz sprzęgłowych

• niewłaściwe usuwanie z dachów i elewacji wyrobów zawierających azbest

• urządzenia grzewcze, wentylacyjne, klimatyzacyjne i izolacje zawierające azbest. Są to źródła występujące wewnątrz pomieszczeń.

W wyniku rakotwórczego oddziaływania pyłu azbestowego na organizm ludzki wiele państw w tym Polska prowadzi politykę związaną z usuwaniem wyrobów azbestowych z naszego otoczenia. W 2002 r. Rada Ministrów przyjęła krajowy program usuwaniem azbestu. Oszacowano, że w Polsce znajdowało się 15,5 mln ton wyrobów zawierających azbest.

Dzięki technikom kontroli i ograniczeniu emisji obecnie poziomy zagrożeń zostały zmniejszone, a nawet lokalnie wyeliminowane. Porównując szkodliwość różnych rodzajów azbestu należy zaznaczyć, że chryzotyl jest uznany za mniej groźny niż amozyt czy krokidolit. Przyjęte wielkości NDS (najwyższe dopuszczalne stężenia na stanowiskach pracy) dla różnych pyłów włóknistych, w tym azbestu, unaoczniają różnice w ich szkodliwym działaniu na organizm.

III. Obowiązki związane z pracami przy usuwaniu azbestu

Właściciel lub zarządca  nieruchomości ma obowiązek zgłosić prace polegające na zabezpieczeniu lub usuwaniu wyrobów zawierających azbest do właściwego organu administracji architektoniczno – budowlanej zgodnie z obowiązującymi przepisami. Wykonawca prac zobligowany jest do zgłoszenia prac do właściwego organu nadzoru budowlanego, inspekcji pracy i inspektora sanitarnego w terminie co najmniej 7 dni przed rozpoczęciem prac. Prace związane z usuwaniem azbestu powinny być przeprowadzane wyłącznie przez specjalistyczne firmy.  Przepisy zobowiązują również pracodawcę do przechowywania przez 40 lat rejestru prac, przy których występuje narażenie na kontakt z azbestem.

Szczegółowe wytyczne w naszym prawodawstwie określa  Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 2 kwietnia 2004 r. w sprawie sposobów i warunków bezpiecznego użytkowania i usuwania wyrobów zawierających azbest, które określa:

• obowiązki wykonawcy prac, polegających na bezpiecznym użytkowaniu i usuwaniu wyrobów zawierających azbest;

• sposoby i warunki bezpiecznego użytkowania oraz usuwania wyrobów zawierających azbest;

• warunki przygotowania do transportu i transportu wyrobów i odpadów zawierających azbest do miejsca ich składowania;

• wymagania, jakim powinno odpowiadać oznakowanie wyrobów i odpadów zawierających azbest.

Prace związane z usuwaniem wyrobów zawierających azbest powinny być prowadzone w sposób uniemożliwiający emisję azbestu do środowiska oraz powodujący zminimalizowanie pylenia poprzez:

• nawilżanie wodą wyrobów zawierających azbest przed ich usuwaniem lub demontażem i utrzymywanie w stanie wilgotnym przez cały czas pracy;

• demontaż całych wyrobów (płyt, rur, kształtek) bez jakiegokolwiek uszkadzania, tam gdzie jest to technicznie możliwe;

• odspajanie materiałów trwale związanych z podłożem przy stosowaniu wyłącznie narzędzi ręcznych lub wolnoobrotowych, wyposażonych w miejscowe instalacje odciągające powietrze;

• prowadzenie kontrolnego monitoringu powietrza w przypadku stwierdzenia występowania przekroczeń najwyższych dopuszczalnych stężeń pyłu azbestu w środowisku pracy, w miejscach prowadzonych prac, w tym również z wyrobami zawierającymi krokidolit;

• codzienne zabezpieczanie zdemontowanych wyrobów i odpadów zawierających azbest oraz ich magazynowanie na wyznaczonym i zabezpieczonym miejscu.

Na etapie poprzedzającym przystąpienie do robót wykonawca prac zobowiązany jest do:

• uzyskania odpowiednio zezwolenia  programu gospodarowania odpadami niebezpiecznymi albo złożenia organowi informacji o sposobie gospodarowania odpadami niebezpiecznymi;

• zapewnienia przeszkolenia (przez uprawnioną instytucję) zatrudnianych pracowników, osób kierujących lub nadzorujących prace polegające na zabezpieczaniu i usuwaniu wyrobów zawierających azbest w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy przy zabezpieczaniu i usuwaniu tych wyrobów oraz przestrzegania procedur dotyczących bezpiecznego postępowania;

• sporządzenia przed rozpoczęciem prac szczegółowego planu prac usuwania wyrobów zawierających azbest, obejmującego w szczególności:

• identyfikację azbestu w przewidzianych do usunięcia materiałach, na podstawie udokumentowanej informacji od właściciela lub zarządcy obiektu albo też na podstawie badań przeprowadzonych przez laboratorium wyposażone w sprzęt umożliwiający ich prawidłową analizę i zdolne do stosowania odpowiedniej techniki identyfikacyjnej,

• informacje o metodach wykonywania planowanych prac,

• zakres niezbędnych zabezpieczeń pracowników oraz środowiska przed narażeniem na szkodliwość emisji azbestu, w tym problematykę określoną przepisami dotyczącymi planu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia,

• ustalenie niezbędnego dla rodzaju wykonywanych prac monitoringu powietrza;

• posiadania niezbędnego wyposażenia technicznego i socjalnego, zapewniającego prowadzenie określonych planem prac oraz zabezpieczeń pracowników i środowiska przed narażeniem na działanie azbestu,

• zgłoszenia zamiaru przeprowadzenia prac właściwemu organowi nadzoru budowlanego oraz właściwemu okręgowemu inspektorowi pracy a także właściwemu państwowemu inspektorowi sanitarnemu, w terminie co najmniej 7 dni przed rozpoczęciem prac.

Na etapie realizacji wykonawca prac obowiązany jest w szczególności do:

• izolowania od otoczenia obszaru prac przez stosowanie osłon zabezpieczających przenikanie azbestu do środowiska;

• ogrodzenia terenu prac, z zachowaniem bezpiecznej odległości od traktów komunikacyjnych dla osób pieszych, nie mniejszej niż 1 m, przy zastosowaniu osłon zabezpieczających przed przenikaniem azbestu do środowiska;

• umieszczenia w strefie prac w widocznym miejscu tablic informacyjnych o następującej treści: “Uwaga! Zagrożenie azbestem”; w przypadku prowadzenia prac z wyrobami zawierającymi krokidolit treść tablic informacyjnych powinna być następująca: “Uwaga! Zagrożenie azbestem – krokidolitem”;

• zastosowania odpowiednich środków technicznych, ograniczających do minimum emisję azbestu do środowiska;

• zastosowania w obiekcie, gdzie prowadzone są prace, odpowiednich zabezpieczeń przed pyleniem i narażeniem na azbest, w tym uszczelnienia otworów okiennych i drzwiowych, a także innych zabezpieczeń przewidzianych w planie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia;

• codziennego usuwania pozostałości pyłu azbestowego ze strefy prac przy zastosowaniu podciśnieniowego sprzętu odkurzającego lub metodą czyszczenia na mokro;

• izolowania pomieszczeń, w których zostały przekroczone dopuszczalne wartości stężeń pyłu azbestowego dla obszaru prac, w szczególności izolowania pomieszczeń w przypadku prowadzenia prac z wyrobami zawierającymi krokidolit;

• stosowania zespołu szczelnych pomieszczeń, w których następuje oczyszczenie pracowników z azbestu (komora dekontaminacyjna), przy usuwaniu pyłu azbestowego przekraczającego dopuszczalne wartości stężeń;

• zapoznania pracowników bezpośrednio zatrudnionych przy pracach z wyrobami zawierającymi azbest lub ich przedstawicieli z planem prac, a w szczególności z wymogami dotyczącymi bezpieczeństwa i higieny pracy w czasie wykonywania prac.

Po wykonaniu prac wykonawca prac ma obowiązek złożenia zleceniodawcy pisemnego oświadczenia o prawidłowości wykonania prac oraz o oczyszczeniu terenu z pyłu azbestowego, z zachowaniem właściwych przepisów technicznych i sanitarnych. Oświadczenie należy przechowywać przez okres co najmniej 5 lat.

Prawidłowość prowadzenia prac polegających na usuwaniu wyrobów z azbestu,  potwierdza się wynikiem badania jakości powietrza przeprowadzonego przez akredytowane laboratorium. Do transportu wyrobów i odpadów zawierających azbest stosuje się odpowiednio przepisy o przewozie towarów niebezpiecznych. Odpady zawierające azbest powinny być wyłącznie składowane w odpowiednich do tego celu składowiskach odpadów niebezpiecznych.

IV. Akty prawne regulujące kwestie azbestu:

Dz. U. 2014 poz. 817 Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 6 czerwca 2014 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Obowiązuje od dnia 2014-09-24

Dz. U. 2011 nr 8 poz. 31 Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 13 grudnia 2010 r. w sprawie wymagań w zakresie wykorzystywania wyrobów zawierających azbest oraz wykorzystywania i oczyszczania instalacji lub urządzeń, w których były lub są wykorzystywane wyroby zawierające azbest

Dz. U. 2005 nr 216 poz. 1824 Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 14 października 2005 r. w sprawie zasad bezpieczeństwa i higieny pracy przy zabezpieczaniu i usuwaniu wyrobów zawierających azbest oraz programu szkolenia w zakresie bezpiecznego użytkowania takich wyrobów

Dz. U. 2005 nr 13 poz. 109 Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 10 stycznia 2005 r. w sprawie wzoru książeczki badań profilaktycznych dla osoby, która była lub jest zatrudniona w warunkach narażenia zawodowego w zakładach stosujących azbest w procesach technologicznych, sposobu jej wypełnienia i aktualizacji

Dz. U. 2004 nr 185 poz. 1920 Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 9 sierpnia 2004 r. w sprawie leczenia uzdrowiskowego osób zatrudnionych przy produkcji wyrobów zawierających azbest Ze zmianami:

Dz. U. 2005 nr 131 poz. 1100 Dz. U. 2004 nr 71 poz. 649 Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 2 kwietnia 2004 r. w sprawie sposobów i warunków bezpiecznego użytkowania i usuwania wyrobów zawierających azbest

V. Podsumowanie

Azbest to jeden z najbardziej niebezpiecznych czynników rakotwórczych. Jest materiałem tysięcy zastosowań ze względu na swoje właściwości. Naukowcy szacują, że w ostatnich kilku latach na świecie azbest był przyczyną zgonu ok. 100 tys. osób rocznie. Założono, że azbest ma zniknąć z naszego kraju do roku 2032.

Cezary Izdebski

Opracowano na podstawie informacji z portali: ec.europa.eu, ug.bialogard.ibip.pl, imp.lodz.pl, healthandsafetyblogobhp.com, polazbest.pl, agrobhp.pl.